هنگامی که سخن از میراث جهانی تخت جمشید و شهر باستانی شوش به میان می آید، نام « آپادانا » به عنوان بنایی باشکوه در ذهن و بر لب ها نقش می بندد. به گواه پژوهشگران و باستان شناسان ایرانی و خارجی آپاداناها، به ویژه آپادانای تخت جمشید، باشکوه ترین و مجلل ترین بناهای درباری در دوره هخامنشی به شمار می آیند.

نام آپادانا

بسیاری به اشتباه «آپادانا» را به عنوان نام خاص کاخی در تخت جمشید یا شهر باستای شوش به کار می برند و این دو بنا را «کاخ آپادانا» می خوانند؛ درحالی که «آپادانا» نامی عام است و به نوعی از کاخ با تالار و ایوان ستون دار برای برگزاری مراسم بار عام اطلاق می شود.

این نام در فارسی باستان به صورت «appa-dāna-» آمده که از پیشوند apa- و dāna تشکیل شده است. dāna احتمالا از ریشه ی dā به معنی «نهادن» و «قراردادن» ساخته شده است. آپادانا با واژه ی «ایوان» فارسی و «فَدَن» عربی به معنی «بنای رفیع» قابل مقایسه است.

آپادانا چه جور جایی است؟

به استناد کتیبه های فارسی باستان که از دوره ی هخامنشی برجامانده اند، مقصود از آپادانا در دوره ی هخامنشی، کاخی است با تالار و ایوان ستون دار که برای مراسم تشریفاتی دربار و بارعام ساخته شده و به کاخی در تخت جمشید و کاخی دیگر در ارگ شاهی شوش اطلاق شده است.

ساختار بنای این دو کاخ که از دوره ی هخامنشی برجامانده اند، این ادعا را اثبات می کند زیرا هر دو کاخ تالارها ستون داری بوده اند که برای برگزاری مراسم بار یا تشرف به حضور پادشاه ساخته شده بودند.

در آپادانا داشتن ستون به عنوان سازه ای مهم به شمار می رود که علاوه بر اینکه نقشی اصلی در نگهداشتن سقف ایفا می کند، موجب می شود که بنا از ابهت و عظمت بالایی برخوردار شود و به چشم بیاید.

آپادانا

پلکان شرقی و شمالی آپادانای تخت جمشید، این را به ذهن می رساند که باید این کاخ برای مراسم بار استفاده می شده است.

بار در دربار

«بار» به مراسمی در فرهنگ ایرانی گفته می شود که بزرگان لشکری و کشوری، فرمانداران و حاکمان، روحانیان و دانشمندان، نمایندگان اصناف و طبقات مختلف جامعه و سفیران و نمایندگان سرزمین های همجوار و حتی دشمن، به حضور پادشاه ایران می رسند و هدیه هایی را به او تقدیم می کنند و او نیز خلعت و صله به آنان هدیه می دهد.

اگر در این مراسم مردم عادی یا نمایندگان مردم کوچه و بازار شرکت می کردند، به آن بار عام می گفتند. در این مواقع مردم اجازه داشتند تظلم خواهی کنند و شکوه های خود را برای اجرای عدالت به حضور شاه برسانند.

پادشاهان ایرانی، هنگامی که به پادشاهی می رسیدند، در روز نخست سال، در اعیاد مذهبی و جشن های ملی بار می دادنند و خاص و عام را به حضور می پذیرفتند.

در فرهنگ ایرانی بار نوروزی از ابتدای تشکیل پادشاهان ایرانی متداول بوده و به احتمال زیاد آپادانای تخت جمشید برای این مراسم ساخته شده است. مراسم بار نوروزی در روز نخست سال و پس از تحویل سال انجام می شده و باشکوه ترین بار بوده است.

پادشاهان پس از به تخت نشستن و مراسم تاجگذاری هم بار می دادند. در این بار، خاص و عام به حضور شاه می رسیدند و تبریکات و تهنیات خود را به شاه می رساندند.

ایوان جایگزین آپادانا

گرچه بسیاری میان واژه ی «ایوان» و «آپادانا» از نظر ریشه شناختی اشتراک قایل اند، اما از نظر ساخت و سازه این دو با هم تفاوت هایی دارند. آپادانا کاخی ستون دار است ولی ایوان شاهی، فضایی است بدون ستون و با طاق هایی ضربی.

ساخت ایوان به احتمال زیاد از دوره ی اشکانی در ایران آغاز و در دوره ی ساسانی تکمیل می شود و در دوره ی اسلامی به اوج می رسد.

ایوان در معماری ایرانی، فضایی است که از سه طرف بسته است و یک طرف باز و گشاده به سوی صحن، میانسرا و حیاط. ورودیه ای از جهتی که مقابل صحن یا میانسرا است، به سوی فضای گنبد خانه باز می شود.

ایوان های شاهی در دوره ی اشکانی و ساسانی جایگزین آپاداناها برای مراسم بار شده اند. شاه در ایوان یا گنبدخانه ی منتهی به ایوان می نشسته و بار می داده است.

پس از اسلام از ایوان ها در معماری مسجدها و مدرسه استفاده می شود. عالی ترین نمونه به کارگرفتن ایوان در معماری مسجد، متعلق به مسجد جامع عتیق اصفهان است.